Het ideale slachtoffer is kwetsbaar, zielig en volkomen onschuldig. Maar wat als je krachtig en assertief overkomt, krijg je dan nog steeds de hulp die je nodig hebt van hulpverleners en politie?
Er bestaat een impliciet algemeen beeld van ‘het ideale slachtoffer’. We hebben uit eigen ervaring gemerkt dat dit ideaalbeeld invloed heeft op de manier waarop we kijken naar slachtoffers van mensenhandel. Het ideaalbeeld legt slachtoffers een bepaalde rol op en beperkt zo de ruimte om zelf te bepalen hoe iemand met het feit dat hij of zij ergens slachtoffer van is geworden om wil gaan.
Ivie
Een voorbeeld hiervan is Ivie; een arm vijftienjarig meisje uit een dorp in het zuiden van Nigeria, ze droomt van een betere toekomst voor haar familie en haarzelf. Wanneer ze iemand ontmoet die haar wil sponsoren en wil helpen naar Europa te gaan om ‘het te maken’ pakt ze deze kans met beide handen aan. Haar familie staat achter haar. Natuurlijk vindt ze het eng om zo ver weg van huis te gaan, maar haar sponsor verzekert Ivie dat hij voor haar zal zorgen. Daarbij is alles beter dan te blijven waar ze nu is. In Nederland aangekomen wordt haar verteld dat ze een schuld van 60.000 euro heeft en dat ze deze moet afbetalen met sekswerk. Ivie is nog maagd en doodsbang, er wordt gezegd dat haar en haar familie iets vreselijks zal overkomen als ze dit niet doet. Ivie kan geen kant op, ze ziet geen andere mogelijkheid dan te doen wat haar gezegd wordt.
Blessing
Daarnaast is Blessing; een zesentwintig jarige vrouw en moeder van twee uit Benin City in Nigeria. Ze ontmoet iemand die haar helpt om naar Europa te komen. Ze is zich ervan bewust dat ze hier in de seksindustrie gaat werken. In Nigeria komt ze ook rond door seks te hebben met verschillende mannen. Haar twee kinderen kunnen bij hun oma wonen. In Europa hoopt ze flink geld te verdienen om zo uiteindelijk in Nigeria een groot huis en een mooie auto te kunnen kopen. Blessing is sterk en vastberaden om iets van haar leven te maken. Ze beseft zich dat ze eerst een flinke schuld zal moeten afbetalen voordat ze vrij is en ze besluit alles eraan te doen om dat zo snel mogelijk te bereiken.
Handelswaar
Zowel Ivie als Blessing is slachtoffer van mensenhandel. Ze vertrekken beiden uit Nigeria omdat ze daar geen toekomst zien en omdat ze dromen van een beter leven. Ze belanden vervolgens in Nederland in een situatie waarin ze tot handelswaar worden gemaakt. Ze worden uitgebuit, ze zijn niet vrij om over hun eigen lijf en leven te beschikken. Ivie en Blessing zijn gevangen in schulden en gebonden aan hun uitbuiter. Ze staan constant onder psychische en fysieke druk en hebben niks te zeggen over met wie ze wanneer seks hebben.
Maar wanneer beiden uit deze situatie ontsnappen en hun verhaal aan hulpverlening of politie vertellen wekt Ivie meer medelijden en sympathie op. De neiging van deze professionals om haar te helpen is daardoor groter.
Ideale slachtoffer
Het beeld dat hulpverlening en politie van het ‘ideale slachtoffer’ heeft beperkt de vrijheid van slachtoffers om hun leven zelf vorm te geven. Want een slachtoffer dat geholpen wil worden, kan zichzelf het beste als een ideaal slachtoffer presenteren. Zodra slachtoffers laten zien dat ze sterk zijn, zichzelf redden en misschien zelfs een eigen aandeel hebben in het feit dat ze slachtoffer geworden zijn, wordt het lastiger om compassie en sympathie voor ze op te brengen. Hoewel deze professionals aangeven dat ze graag de autonomie van slachtoffers willen versterken, is het dus tegelijkertijd moeilijk voor ze om de autonomie van slachtoffers te erkennen en accepteren.
Een verklaring voor dit ideaalbeeld is dat de professionals onbewust uitgaan van een rechtvaardige wereld waarbinnen mensen controle hebben over de loop van hun leven. Binnen deze rechtvaardige wereldorde is wel ruimte voor zielige slachtoffers die totaal geen controle hebben, maar geen ruimte voor mensen die ondanks dat ze deels de controle hadden toch slachtoffer geworden zijn. Deze complexiteit is moeilijk te aanvaarden voor hulpverleners en politie.
Selectie
Er lijkt altijd te weinig capaciteit binnen de politie en hulpverlening te zijn om iedereen die slachtoffer is van mensenhandel afdoende te helpen, zelfs als alle professionals hun razende best doen. Als er dan toch een selectie gemaakt moet worden in de slachtoffers die geholpen worden, ligt het voor de hand dit te doen op basis van het ideaalbeeld. Waarom zou je iemand helpen die zichzelf niet als slachtoffer ziet, die een eigen aandeel in zijn slachtofferschap heeft, die sterk genoeg lijkt om zijn of haar eigen problemen op te lossen en die daarnaast niet bijzonder sympathiek of coöperatief is, als er ook een slachtoffer is dat om hulp vraagt, die medelijden opwekt en je laat voelen dat je nodig bent?
Breder en humaner beeld
Wanneer wij als professionals afscheid nemen van het ideale slachtofferbeeld ontstaat ruimte om het slachtoffer ‘de schuld’ te geven van datgene wat hem of haar overkomen is. Heeft iemand zichzelf misschien in een kwetsbare positie gebracht door bepaalde risico’s te nemen? Dat kan.
Als hulpverleners en politie het idee onderschrijven dat ieder mens recht heeft op een menswaardig bestaan en het er mee eens zijn dat uitbuiting niet menswaardig is, doet het er niet meer toe of een slachtoffer van mensenhandel een eigen aandeel heeft of niet. Zodra de professionals ruimte maken voor nuance en erkennen dat alle mensen kwetsbaar zijn; en erkennen dat schade, rampspoed, en ongeluk een mens kan overkomen, ontstaat ruimte voor een breder en humaner beeld van slachtofferschap. Binnen die ruimte hoeft een slachtoffer niet te voldoen aan het ideaalbeeld, maar kan hij of zij in de eerste plaats mens zijn en op een eigen manier, wellicht met hulp, verder gaan met leven.
Sandra Claassen, directeur van FairWork
Jette van Ravesteyn, onderzoeker en humanisticus, studeerde onlangs af aan de Universiteit voor Humanistiek met een scriptie over professionals die in hun werk in contact komen met Nigeriaanse slachtoffers van mensenhandel