Het veilig melden van arbeidsuitbuiting is een recht, maar voor ongedocumenteerden nog niet altijd de praktijk. FairWork pleit voor prioriteitstelling van het voorkomen van uitbuiting boven de aanpak van illegaal verblijf.
Hoewel migranten zonder geldige verblijfsvergunning (ongedocumenteerden) in Nederland niet mogen werken, hebben zij wel arbeidsrechten. Zo hebben zij net als andere werknemers het recht op eerlijk loon en veilige omstandigheden.
Extra kwetsbaar
Ongedocumenteerde werknemers zijn extra kwetsbaar voor uitbuiting door hun werkgever. Enerzijds omdat zij hun rechten niet altijd kennen en onderbetaling niet aankaarten, en anderzijds omdat de werkgever misbruik kan maken van hun angst voor ontslag en uitzetting naar hun land van herkomst.
Regelgeving
Er bestaat internationale regelgeving die wijst op de noodzaak van effectieve klachtenmechanismes bij arbeidsrechtenschendingen, ook voor ongedocumenteerde werknemers. Arbeidsuitbuiting is juridisch gezien een vorm van mensenhandel, en is daarmee strafbaar.
Volgens de Anti-Trafficking Directive (2011/36/EU) zijn EU staten verplicht om mechanismes in werking te stellen om slachtoffers beter te herkennen en te ondersteunen. Een klachtenmechanisme voor arbeidsrechtenschendingen is daar een voorbeeld van.
Bovendien heeft sinds begin 2016 iedereen in Nederland, ook ongedocumenteerden, het recht op het melden van een misdrijf bij de politie zonder risico te lopen op detentie. Na een succesvolle pilot in Amsterdam, zijn politiekorpsen in Nederland hierover geïnformeerd.
Lichtere vormen van arbeidsrechtenschendingen vallen onder het bestuursrecht of het civiel recht. De Employers Sanctions Directive (2009/52/EC) noemt speciale voorzieningen om de rechten van ongedocumenteerden te beschermen. De Directive vereist van staten dat zij procedures implementeren die het indienen van klachten door ongedocumenteerden faciliteren.
Tenslotte stelt ook de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) dat de bron van elke arbeidsrechtelijke klacht door arbeidsinspecteurs vertrouwelijk moet worden behandeld.
In de praktijk betekent dit dat iedere werknemer, ook een ongedocumenteerde, het recht heeft om een melding te maken van slechte arbeidsomstandigheden, onderbetaling of in het ergste geval arbeidsuitbuiting als vorm van mensenhandel, zonder daarbij enig risico te lopen.
Risico
Ondanks deze instrumenten lopen ongedocumenteerde werknemers in Nederland het risico op arrestatie en detentie als zij in contact komen met de autoriteiten. Dit risico is minder aanwezig als de werknemer zelf een klacht indient, maar speelt wel als hij of zij wordt aangetroffen op een werkplek tijdens een controle.
In veel gevallen schakelen de autoriteiten na het aantreffen van ongedocumenteerde werknemers op de werkplek de vreemdelingenpolitie (AVIM) in. Bij een geringste aanwijzing van mensenhandel kan de werknemer een beschermende status krijgen (de B8-regeling). Echter, bij lichtere arbeidsrechtenschendingen of als de werknemer zich niet uitspreekt over de slechte situatie, krijgt hij die status niet.
De consequenties van deze werkwijze zijn in de eerste plaats voor de ongedocumenteerde werknemer, wiens recht op het veilig indienen van klachten en het claimen van achterstallig loon niet gerespecteerd wordt.
Daarnaast ondermijnt de werkwijze het vertrouwen van ongedocumenteerde werknemers in de autoriteiten. Zonder dit vertrouwen zullen zij minder geneigd zijn tot het melden van arbeidsrechtenschendingen. Dit heeft uiteindelijk weer gevolgen voor een efficiënte aanpak van kwaadwillige werkgevers en oneerlijke concurrentie op de werkvloer.
Prioriteit
FairWork pleit voor de prioriteitsstelling van de aanpak van arbeidsuitbuiting en arbeidsrechtenschendingen boven de aanpak van illegaal verblijf. Hiervoor is een duidelijke scheiding nodig tussen enerzijds de diensten verantwoordelijk voor de handhaving van arbeidsrechten en anderzijds de vreemdelingenpolitie. Deze scheiding wordt internationaal ook wel de ‘firewall’ genoemd.
Nederland is niet het enige land waar een effectieve firewall op arbeidsgebied ontbreekt. Dit blijkt uit een rapport van Joëlle Milquet, Special Advisor van president Juncker op het gebied van compensatie voor slachtoffers van misdrijven. Zij schrijft in maart 2019 dat ongedocumenteerden in Europa worden ontmoedigd om aangifte te doen uit angst voor immigratie diensten en stelt dat lidstaten het belang van een verblijfsstatus niet boven die van de aangifte mogen plaatsen (aanbeveling 35).
Een effectieve ‘firewall’ respecteert en bevordert de taakstelling van de arbeidsinspectie en opsporing en respecteert de rechten van (ongedocumenteerde) werknemers. Dit is essentieel om arbeidsuitbuiting op grote schaal en consequent aan te pakken.